Economieles voor Bruno Bruins

Onze liberale VVD-minister Bruno Bruins voelt zich niet verantwoordelijk voor het faillissement van twee ziekenhuizen. Alle patiënten zijn keurig overgeplaatst, zonder levensgevaar en daarmee is voor hem de kous af. Hij gelooft in het systeem van marktwerking in de zorg, maar slaat daarmee de plank mis. Want marktwerking bestaat simpelweg niet. Minister Bruins is geen econoom, hij studeerde rechten en bestuurskunde. Daarom voor hem een lesje economie.

Minister Bruins vergeet namelijk dat de markt niet zonder de overheid kan. Dankt u de vrije markt voor uw iPhone? Dan doet u de belastingbetaler te kort, want die heeft het internet gefinancierd, meebetaald aan GPS en geld gestoken in uw touchscreen. Zelfs ‘Siri’, het spraakbesturingssysteem van Apple, gaat terug naar de generositeit van de belastingbetaler.

En de invloed van de overheid gaat verder dan de iPhone. Haar gulle giften hebben juist markten gecreëerd op het terrein van IT, biotechnologie, nanotechnologie en groene innovaties. En al die mensen die hier aan werken gingen toch ook eerst naar school?

De Nobelprijs Economie ging dit jaar naar twee briljante economen die betogen dat de markt faalt. William Nordhaus laat zien dat duurzaamheid niet aan de markt kan worden overgelaten. Die maakt namelijk geen onderscheid tussen goede en slechte economische activiteiten. En die neemt niet de volledige kosten mee. En Paul Romer toont aan dat goede ideeën voor nieuwe producten of diensten niet uit de lucht komen vallen (zie Committee for the Nobel Prize in Economic Sciences , 2018).

De Italiaans-Amerikaanse Mariana Mazzucato gaat nog een stap verder. Zij toont aan dat de markt niet zonder overheid bestaat (zie Mazzucato, 2011).

Prima, zegt minister Bruins, maar die neoliberale markt moet vervolgens wel haar heilzame werk kunnen verrichten. Dat is geïnspireerd door de Wealth of Nations van Adam Smith, de grondlegger van de economische wetenschap. Die schrijft dat de overheid zich met zo min mogelijk zaken dient te bemoeien. Immers, een onzichtbare hand in het economisch systeem zou ervoor zorgen dat een zo groot mogelijke welvaart voor iedereen tot stand komt.

Het gevolg is dat het tegenwoordig niet alleen aan iedereen is toegestaan onbeschaamd het eigenbelang na te streven, maar dat dit zelfs wordt gestimuleerd. De minister staat erbij en kijkt ernaar.

Maar dan raad ik de minister aan om óók de Theory of Moral Sentiments van Adam Smith te lezen. Want daarin geeft Smith de grenzen van marktwerking aan. De eerste impuls is om vanuit je eigenbelang te redeneren. Dat is de koele, calculerende ‘homo economicus’. Maar de tweede impuls is om dit te beoordelen in relatie tot anderen. Voel je schaamte of tevredenheid? Dat vraagt om een subtiele afweging. Daar is een moreel kompas voor nodig.

Een voorbeeld uit de zorg maakt dit duidelijk. Stel, je staat op een wachtlijst voor een behandeling. Hoe eerder je geholpen wordt, hoe beter je kansen zijn. Respect voor anderen toomt je in het nastreven van je eigenbelang. Maar soms kun je de verleiding toch moeilijk weerstaan een hogere plaats te bemachtigen. En stel dat je dit met een dikke portemonnee ook nog lukt. Hoe voel je je dan na die behandeling? Voel je schaamte omdat je anderen te kort hebt gedaan? Of tevredenheid als je dat niet hebt gedaan?

Dergelijke subtiele afwegingen maken wij zelf, maar moet de overheid ook maken. Want de relatie tussen de overheid en de markt is veel genuanceerder dan het debat doet vermoeden.

Om met de Arnhemse filosoof Loesje te spreken: ‘Als er echt marktwerking in de zorg was, verdienden verpleegsters wel meer.’

Referenties

Committee for the Nobel Prize in Economic Sciences (2018). Scientific background: Economic growth, technological change, and climate change . Royal Swedish Academy of Sciences, 8 oktober 2018.

Mazzucato, M. (2011 ). The Entrepreneurial State, Debunking Public vs. Private Sector Myths . New York: Publicaffairs.