De regio als spin in het web van innovatie en groei

Van ‘economies of scale and scope’ naar ‘economies of expertise’

De afgelopen decennia waren we getuige van een aantal fundamentele transities in de economie en het fundament waaraan bedrijven concurrentievoordelen konden ontlenen (Venkatraman & Subramaniam, 2002; Amin & Thrift, 1992, Van Oort et al. 2006). In de jaren zeventig van de vorige eeuw zagen we eerst de dominantie van de massaproductie en de productie van sterk gestandaardiseerde goederen, waarbij vooral economies of scale belangrijk waren: de kosten van een eenheid product namen af naarmate het volume van de productie toenam. Daarna kwam diversificatie en de individualisering van producten centraal te staan, met bedrijven die flexibeler, meer modulair en veel klantgerichter konden produceren (periode medio jaren tachtig). Diversi­ficatie van de productie verwijst naar het principe van economies of scope: de gemiddelde kosten van de productie namen af naarmate het aantal ver­schillende producten dat werd gefabriceerd, toenam. Binnen dit proces werd het halen van kennis bij andere bedrijven, uit andere bedrijfstakken, steeds belangrijker. Innovatie kwam centraler te staan, vooral omdat levenscycli van producten korter werden en de bedrijfsomgeving onzekerder. Van het principe van economies of expertise, was vervolgens pas echt sprake door de opkomst van de zakelijke en kennisintensieve dienstverlening en informatie- en communicatietechnologie (periode medio jaren negentig). Deze ontwikkelingen hebben ertoe bijgedragen dat de economie is opge­schoven van een op fysieke grondstoffen georiënteerde basis naar een niet-materiële basis, namelijk kennis. Optimaliseren van de kennisstromen binnen de netwerken waarin bedrijven, zowel producerende als dienstenbedrijven, actief waren maakte het verschil.

Economies of agglomeration

In een recentere fase zagen we het grotere belang van economies of agglomeration (periode rond 2000). Nu speelt locatie al decennialang een grote rol bij bedrijfsprocessen. Maar in deze fase kwam nadrukkelijk naar voren dat de locatie van een bedrijf extra voordelen bood omdat de eerdergenoemde principes: economies of scale, scope en expertise ín de regio werden gecombineerd: het samenspel tussen deze drie werd door de nabijheid van andere bedrijven versterkt. Bedrijven haalden voordelen uit de schaal en diversiteit van hun omgeving, waarbij kennisspillovers steeds centraler kwamen te staan. Juist omdat bedrijven steeds afhankelijker zijn geworden van noodzakelijke inputs die ze van elders nodig hebben: bijvoorbeeld halffabricaten, deelproducten, arbeid en kennis. We zagen dat terug in steeds groter worden verschillen in economische groei tussen regio’s. De clustering van innovatieve banen, met de multiplier vanuit deze banen op de rest van de regionale economie, maakt dat: ‘The rising tide lifts all boats, at least all boats that are in the same city’ (Moretti 2012). Dit leidde tot de conclusie dat locatie cruciaal is geworden: 'Your salary depends more on where you live than your résumé' (Moretti 2012).

Innovatie verschoof daarmee nog nadrukkelijker van een intern proces naar een interactief extern proces. Regionale innovatiesystemen speelden daarbij een grote rol.

Het accent is dus verschoven van het primair versterken van bedrijfsinterne processen, waaruit in het verleden de voornaamste concurrentievoordelen werden behaald, naar óók bedrijfsexterne processen (Kogut, 2000). (Zie ook box 1 over sharing-matching-learning; de mechanismen achter locatievoordelen.) Innovatie verschoof daarmee nog nadrukkelijker van een intern proces naar een interactief extern proces. Regionale innovatiesystemen speelden daarbij een grote rol. Dit betekende ook iets voor het management van bedrijven, dat opschoof naar ‘contextual management’ (zie Garretsen, 2019).

Met het accent op het belang van de regio [1] gold tegelijkertijd dat de economie veel internationaler en mondialer is geworden (en daar meer en meer van afhankelijk werd). Internationale netwerken waren daarin cruciaal. Het benadrukken van het belang van de regio ging dus niet zozeer om het geïsoleerd beschouwen van een subsegment van de economie, de regio, maar meer om het benadrukken dat regio’s de cruciale elementen voor hun presteren bevatten (goede arbeid, clusters van samenwerkende bedrijven, kennis- en fysieke infrastructuren) én tegelijkertijd de focuspunten in internationale stromen van handel, kennis, arbeid en investeringen waren. Bedrijven profiteerden bij economies of agglomeration van local buzz and global pipelines.

Box 1: Sharing - matching - learning Stedelijke regio’s bieden een grotere en gespecialiseerdere arbeidsmarkt en daardoor een betere ‘matching’ tussen bedrijven en arbeidskrachten. Ook biedt een grotere en meer gespecialiseerde markt van toeleveranciers (input sharing) in steden voordelen: lagere transactiekosten (zoek- en transportkosten) door nabijheid van een complex van (potentiële) toeleveranciers. Tot slot staan kennis-spillovers centraal in het begrip van agglomeratievoordelen: bedrijven profiteren van de overdracht van kennis en interacties met elkaar. Deze interacties kunnen formeel zijn, verpakt in handelsrelaties, maar ook juist informeel, toevallig en onbedoeld. De kern van deze relaties bestaat vaak uit face-to-face-contacten; nodig om persoonlijke en complexe kennis uit te wisselen, vertrouwen op te bouwen, en een accurate beoordeling te kunnen maken van het potentieel aan constant veranderende bedrijfsrelaties. Steden bieden deze interactiemilieus, zodat frequent en 'face-to-face'-contact mogelijk wordt gemaakt (Glaeser & Maré 2001; Storper & Venables 2004). Uiteindelijk is dit de voorwaarde voor innovatie en ideevorming. In de woorden van Steven Johnson (2007): “The trick to having good ideas is not to sit around in glorious isolation and try to think big thoughts. The trick is to get more parts on the table.” En: “When one looks at innovation in nature and in culture, environments that build walls around good ideas tend to be less innovative in the long run than more open-ended environments”

 

En recent: economies of sustainability

Tenslotte typeren economies of sustainability de huidige periode waarin steeds duidelijker lijkt te worden dat grote afhankelijkheid van energie en schaarse grondstoffen bedrijven kwetsbaar maakt. Er wordt bovendien duidelijk dat er grenzen zijn aan hoe de economie het milieu kan uitputten.

Op drie manieren werken economies of sustainability door in het concurrentiemodel van bedrijven. Ten eerste verlangen consumenten (en natuurlijk ook de overheid) steeds meer van bedrijven dat ze duurzaam produceren en hun 'footprint' reduceren. Daarnaast hebben bedrijven nadrukkelijk een prikkel om te innoveren op de combinatie tussen ‘vergroenen en verdienen’; om hun eigen productieprocessen te vergroenen. Beide leiden tot een sterkere focus van bedrijven op eco-innovaties. Er is een markt voor groene producten en diensten en de inzet van groene technologieën. De literatuur op dit vlak is relatief nieuw en volop in ontwikkeling. Hoewel er nog veel onduidelijk is of vergroening ook bijdraagt aan bijvoorbeeld hogere groei of productiviteit, komt steeds meer naar voren dat bedrijven die aan eco-innovaties doen economische beter presteren (Alkemade et al., 2016; Van der Voorden & Raspe 2016).

Ten derde is de kwaliteit van het regionale vestigingsklimaat, de dagelijkse leefomgeving, voor bedrijven in het duurzaamheidsperspectief steeds belangrijker geworden. Recente literatuur laat zien dat regio’s met een betere leefomgeving (schone lucht, weinig congestie), en met hoogwaardige voorzieningen, economisch beter presteren (Raspe et al., 2017). Deze regio’s zijn attractief voor een van de belangrijkste innovatieve inputs voor bedrijven: een hoogwaardig menselijk kapitaal, oftewel vaardige/kundige mensen die bovendien gelukkig en tevreden zijn en prettig wonen. Zuinig zijn op de directe dagelijkse leefomgeving is voor bedrijven belangrijk; ‘hier en nu’, maar ook voor de toekomst (CBS, 2018).

Innovatieprocessen zijn daarmee meer dan ooit regionaal gebonden, netwerk-georiënteerd en gericht op duurzame verdienmodellen. 

De verschuivingen binnen het basismodel van de economie betekenen niet dat de economies of scale en de economies of scope tegenwoordig geen rol meer spelen binnen de economie, maar wel dat hun relatieve betekenis is verminderd. Bovendien gebeuren de transities niet alleen na elkaar maar in de laatste jaren ook meer naast elkaar: denk aan een nieuwe golf van economies of expertise door de datarevolutie. De vijf transities: van economies of scale, naar scope, naar expertise, naar agglomeration en tenslotte naar sustainability, hebben dus geleid tot een economie die veel meer vanuit principes van kennis, geografische locatie (agglomeratie) en duurzaamheid is ingericht, als wel die het belang van mensen en regio’s benadrukt; met haar sterke kwaliteiten in het vestigingsklimaat én de netwerkpositie.

Kortom, de kwaliteit van de dagelijkse leefomgeving of het vestigingsklimaat is een belangrijke factor voor de economie geworden en de regio een cruciale entiteit (Aalders et al., 2019, Raspe & Stam, 2019). We zien dat daarmee de kwaliteit van het regionale vestigingsmilieu steeds vaker de locatiekeuze van mensen en bedrijven beïnvloedt. Innovatieprocessen zijn daarmee meer dan ooit regionaal gebonden, netwerk-georiënteerd en gericht op duurzame verdienmodellen. Figuur 1 vat deze transities samen.

Figuur 1: Economies of scale, scope, expertise, agglomeration & sustainability

Naar een nieuw innovatiebeleid

Wat betekenen deze transities in de economie voor het innovatiebeleid? We zagen dus dat innovatie veel sterker is verbonden aan geografische omstandigheden en externe kwaliteiten die bedrijven nodig hebben om te kunnen vernieuwen. Gecombineerd met een focus om niet alleen competitief te zijn, maar daarbij scherp te letten op energie- en grondstofintensiteiten en op de externe effecten op de omgeving. Vertrekkend vanuit die basisprincipes kom ik tot een aantal aanbevelingen voor het nationale innovatiebeleid:

• Nationaal innovatiebeleid kan veel sterker gebiedsgericht worden uitgewerkt; worden gestroomlijnd naar de knelpunten en opgaven waar regio’s voor staan. Nu is beleid veelal generiek en voor alle regio’s hetzelfde.
• Nationaal innovatiebeleid zou daarmee in dienst moeten staan van regionale innovatiesystemen: samenwerkende bedrijven en kennisinstellingen. Nationale en regionale agenda’s kunnen elkaar veel meer versterken. De recente opzet van de Regio Deals zou ook voor het innovatiebeleid kunnen worden uitgewerkt.
• Om nationaal beleid goed te laten aansluiten bij lokale omstandigheden en bottom-upprocessen is data en kennis over regio’s cruciaal, evenals een realistische inschatting van de innovatieve potenties die regio’s hebben. Dit vergt een nieuwe kennisinfrastructuur. Het model van What Works for Regional Economic Growth Centra zoals in het VK opgezet lijkt ook hier goed van toepassing.
• Dit nieuwe innovatiebeleid vraagt een veel actievere rol van nationale en natuurlijk regionale overheden. Beide zouden zich gezamenlijk moeten richten op het goed laten functioneren van het innovatiesysteem als geheel, via het bevorderen van goede netwerken, stimulerende reguleringen, ondersteunende instituties en het formuleren van strategische richtingen waar bedrijven zich op kunnen oriënteren (dit is in lijn met WRR 2013, zie ook Janssen et al., 2019 in hun uitwerking van missiegedreven innovatiebeleid).
• Het perspectief van ‘vergroenen en verdienen’ kan structurerend werken om deze strategische domeinen in te richten. Strategische prioriteiten betreffen dan vaak strategische domeinen, niet per se sectoren (geen picking-winners-beleid dus), dat wil zeggen: activiteiten die sectoren kunnen laten transformeren of nieuwe sectoren en ondernemerschap kunnen creëren. Diversificatie binnen regionale economieën is daarbij veelal belangrijker dan het verder ondersteunen van een regionale specialisatie (zie ook de paragraaf over economies of agglomeration).
• Nieuw innovatiebeleid betekent daarmee ook dat keuzes maken belangrijker wordt. Vooral structurele transformaties komen vaak niet vanzelf tot stand. Bestaande technieken en sectoren hebben de neiging zich te ontwikkelen langs de paden die reeds zijn ingeslagen. Echte systeemdoorbraken hebben vaak een steuntje in de rug nodig. Overheden hebben binnen deze redenering een rol om structurele transformaties te bevorderen. Innovatiebeleid zou zich dus vooral moeten richten op systeemfalen en transformatiefalen (in plaats van of naast het vaak gebruikte argument van marktfalen).
• Tenslotte is innovatiebeleid, met een regionale focus, niet los te zien van andere betrokken beleidsterreinen, zoals sector- of clusterbeleid, arbeidsmarktbeleid, onderwijsbeleid, ondernemerschapsbeleid, infrastructuurbeleid, agglomeratiebeleid en ruimtelijkeordeningsbeleid. Het is een zogenoemde ‘policy mix’ die van invloed is op innovatie en economische groei. Welke beleidsmix werkt, is sterk afhankelijk van de regionale context.

Conclusie

In dit essay zagen we dat een aantal belangrijke transities in onze economie heeft geleid tot een groot belang van kennis, regio en duurzaamheid, in een economie waar bedrijven voor innovatie sterk interacteren met hun omgeving, andere bedrijven en kennisinstellingen. Regio’s met clusters van samenwerkende bedrijven, een kwalitatief hoogwaardige beroepsbevolking, en een hoge kwaliteit van de leefomgeving onderscheiden zich van andere economieën. Nationaal innovatiebeleid zou dus veel sterker bij deze bottom-up-processen moeten aansluiten. Suggesties die we hiervoor deden, zijn de uitwerking van Regio Deals, What Works Centra, ondersteunende instituties en vooral de actieve participatie bij het formuleren van strategische richtingen waar regio’s en de bedrijven zich op kunnen oriënteren. We noemen dit nieuw innovatiebeleid, omdat het nationale beleid over het algemeen weinig geografische uitwerking kent en ook niet altijd de relatie tussen economische en ecologische perspectieven integraal afweegt.

Voetnoot: