Verplaats duurzame recycling naar Afrika

Hoogwaardig zwerfafval

Europa maakt zich op voor steeds strengere regels die de export van gevaarlijk elektronica-afval naar ontwikkelingslanden moet tegengaan. Afgedankte elektronica van de welvarende landen zwerft in steeds grotere volumina over de wereld, naar schatting in 2010 zo’n 4 miljoen ton per jaar, op weg naar landen waar nog waarde aan deze producten kan worden onttrokken (Zoeteman et al., 2010). Het meeste afval (koelkasten , tv’s, computers, mobiele telefoons, etc.) verdwijnt naar China (53%) en India (22%), maar een groeiende stroom vindt zijn weg naar West-Afrika (15%), waar vooral landen als Nigeria en Ghana van belang zijn. Dit is mede het gevolg van langzaam toenemende milieu-eisen in China en India. Binnen Nederland spelen de havens van Rotterdam, Amsterdam en Vlissingen hierbij een rol. Wereldwijd is Europa (1,9 miljoen ton) de grootste exporteur van dit soort afval, op de voet gevolgd door de VS (1,3 miljoen ton) waar het grootste deel van het aanbod nog in eigen land wordt opgeslagen, verbrand of gestort (5,2 miljoen ton).

Schadelijke verwerking

De export van elektronica-afval is alle lange tijd een doorn in het oog van het nationale en Europese Parlement. De reden is dat dit afval vaak onder erbarmelijke omstandigheden in ontwikkelingslanden wordt gedemonteerd. Plastic resten zoals kabels worden verbrand op straat en onderdelen worden zonder benul van de schadelijkheid van giftige zware metalen gehanteerd waardoor de gezondheid van ouderen en kinderen wordt aangetast. Het Verdrag van Basel uit 1989 was bedoeld om de uitvoer van gevaarlijke afvalstoffen aan banden te leggen, maar dit verdrag kan nog steeds vrij makkelijk worden omzeild. Reden is dat zolang een product nog geen afval is het niet onder dit verdrag valt. Het cruciale onderscheid valt vaak moeilijk te maken. Oude elektronica kan dus als tweedehands product de weg over de grens vinden. Ook is uit een recent onderzoek van ondermeer het Bazel Conventie secretariaat en het United Nations Environmental Programme (UNEP) gebleken dat er vele andere wegen zijn om de regels te ontduiken (Secretariat Basel Convention, 2011). Er is een circuit van opkopers en handelaren die nog verhandelbare goederen vlak voor of nadat deze op de officiële inzamelplekken zijn gearriveerd laten verdwijnen naar het informele circuit. De ene Europese lidstaat heeft hier meer mee te maken dan de andere, maar overal komt het voor omdat het zo’n lucratieve handel is. Ook wordt elektronica-afval vaak verstopt in nog legaal te exporteren goederen zoals tweedehands auto’s.

Het Europese beleid is erop gericht om door striktere regels in deze situatie verandering te brengen. Een Commissievoorstel uit 2008 om bestaande regels voor het landelijk voorgeschreven inzamelpercentage van elektronica-afval te verhogen en meer afval te recyclen werd door het Europese Parlement in eerste lezing aangescherpt tot een inzamelpercentage van 85%, maar is door de Milieuraad op 14 maart 2012 weer afgezwakt (Potocnik, 2012). Nu moet het Europees Parlement in tweede lezing tot een uitspraak komen. De vraag is of met al dit getouwtrek van de laatste jaren een duurzame oplossing voor het afvalprobleem wordt gevonden. Het beleid is erop gericht om, net als in Japan dat wereldwijd voorop loopt, afgedankte elektronica volledig in te zamelen, bij de producent terug te brengen en daar als product, onderdeel of als materiaal een nieuw leven te geven. Onder de noemer van de producentverantwoordelijkheid of het later geïntroduceerde begrip ‘extended producer responsibility’ wil men binnen de Europese grenzen tot een goede oplossing komen. Maar de praktijk is weerbarstiger dan de leer. Het blijkt vrijwel onmogelijk om goederen die elders nog een economische waarde hebben binnen de grenzen van de EU te houden. Daarom moet worden bezien hoe met deze economische krachten kan worden meebewogen en toch een duurzame oplossingen kan worden gevonden.

Niets mis mee

Wat kan men erop tegen hebben dat steeds meer oude elektronica producten naar Afrika gaan en daar een tweede leven krijgen? Zolang producten nog functioneren is dat economisch een optie die zijn zuigwerking zal blijven houden. Daarom zal deze route in de toekomst praktisch niet zijn af te snijden. Zelfs als havenautoriteiten streng controleren is de oplossing niet in zicht. Het rapport over Afrika van het secretariaat van de Bazel Conventie suggereert dat de effectieve controle die in de Rotterdamse haven is ingevoerd inderdaad heeft geleid tot een daling van de import van bijvoorbeeld tv-beeldschermen uit Nederland naar Ghana in de periode 2007-2009, maar tegelijk is er een stijging van de export vanuit Duitsland. Exporteurs kunnen gemakkelijk die havens zoeken die in de nog sterk verschillende regio’s van Europa hen de minste hindernissen opleveren. De strenge regels van de EU genereren een markt voor illegale praktijken, zoals ook Europol (2011) constateerde.

Mondiale oplossing

Daarmee moet worden vastgesteld dat dit een mondiaal probleem is dat ook een mondiale oplossing dient te krijgen. De vraag moet worden gesteld wat mondiaal gezien de meest duurzame langetermijnoplossing is. Ingrediënten van zo’n oplossing zijn het geven van een tweede leven aan apparaten in ontwikkelingslanden, het terugwinnen van waardevolle onderdelen die kunnen worden opgeknapt, het gecontroleerd terugwinnen van materialen zoals ijzer, aluminium en koper, iets dat nu ook al handmatig gebeurd, en het professioneel terugwinnen van andere metalen die steeds zeldzamer en duurder worden. Dat kan gebeuren in landen waar de arbeidskosten laag zijn, mits verantwoorde milieu- en arbeidsvoorwaarden worden gerealiseerd. Afrika is een voor de hand liggende kandidaat.

Waarom in Afrika?

Europa heeft er belang bij dat het nabijgelegen Afrikaanse continent zijn ontwikkelingsperspectief behoudt. Hoe meer problemen in Afrika hoe groter de stroom aan vluchtelingen naar de EU. Zonder een gericht integraal beleid als bovengeschetst zal het elektronica-afval in toenemende mate langs illegale kanalen in Afrika belanden. Niet alleen Europees afval, ook de enorme potentie aan Amerikaans afval zal, wanneer de eisen in Azië als gevolg van de snel stijgende welvaart scherper worden, de weg richting Afrika vinden. Dit kan een economische ontwikkelingsimpuls betekenen die echter moet worden ontdaan van de negatieve milieu- en gezondheidsgevolgen. Alleen een gezamenlijke pan-Europese-Afrikaanse aanpak van overheden en bedrijven biedt daarop een adequaat antwoord. Een vergelijkbare op samenwerking gebaseerde aanpak ontstaat op dit moment op het gebied van Concentrated Solar Power (CSP), die in Noord-Afrika wordt gewonnen en naar Europa wordt geëxporteerd (Desertec Foundation, 2012). Dat ook in Afrika meer draagvlak ontstaat voor een duurzame verwerking van elektronica afval blijkt uit het samenkomen van het Pan-African Forum on E-Waste van 14-16 maart 2012 in Nairobi.

Tot slot

In plaats van een waterdichte Europese oplossing te willen afdwingen waarbij de grenzen toch doorlaatbaar zullen blijken, is het beter de aandacht te richten op het in Afrika bouwen van recyclinginstallaties die mensen betaald werk bieden onder verantwoorde omstandigheden wanneer de elektrische apparatuur en elektronica het einde van de mondiale levenscyclus heeft bereikt. De nationale en Europese overheden zullen de mondiaal opererende producenten van de elektronica erop moeten aanspreken hier hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen teneinde samen met dergelijke bedrijven initiatieven tot stand te brengen buiten de eigen landsgrenzen.

Referenties:

Desertech Foundation (2012), Turning the Vision into Reality.

Europol (2011), Europol urges greater anti-crime cooperation, 31 augustus.

Potocnik, J. (2012), Statement by Commissioner Ptocnik on the new directive on waste electrical and electronic equipment (WEEE), Brussels, 19 January

Secretariat Basel Convention (2011) Where are WEee in Africa?, Chatelaine, Switzerland.

Zoeteman, B.C.J., H.R. Krikke en J. Venselaar (2010), Handling WEEE waste flows: on the effectiveness of producer responsibility in a globalizing World, Int J Adv Manuf Technol, 47: 415-436.

Bron foto: Flickr, Adam Cohn.