Is hebzucht het hele verhaal achter de kredietcrisis?

In de hel van Dante’s Goddelijke Komedie zit de hebzuchtige in de vierde kring. Dat is nog niet het diepste punt van de hel, want die heeft negen kringen. Ongebreidelde hebzucht is volgens velen de oorzaak van de kredietcrisis. Halverwege de hel is waar de inhalige financiële bemiddelaars en bankiers met hun superbonussen thuishoren samen met de economen en marktfundamentalisten die met hun geschriften deze hebberigheid aangemoedigd hebben.

In zijn artikel in het Financieele Dagblad op de zaterdag voor Kerstmis schrijft premier Balkenende dat de kredietcrisis net als de andere crises in de laatste decennia is ontstaan uit hebzucht. Vanuit die morele verontwaardiging heeft hij maar een zin nodig om het neoliberale, Angelsaksische model te verwerpen en de Rijnlandse sociale en mensgerichte markteconomie te omarmen. Morele verontwaardiging is echter niet genoeg om een economische orde te schragen. Ook de Rijnlandse economie is niet immuun voor speculatiedrift. Zoals iedereen zich nog goed herinnert is de internetluchtbel niet onopgemerkt gebleven in Nederland. Er is meer nodig dan “die Moral” om “das Fressen” te regelen.

Hebzucht is een veel te eenvoudige verklaring voor de kredietcrisis. Indien de kredietcrisis alleen maar door hebzucht is ontstaan dan zijn we reddeloos verloren. Hebzucht is één van de zeven hoofdzonden en is niet weg te poetsen uit de genetische opmaak van de mens. Als het alleen een kwestie is van hebzucht dan is dit echt niet de laatste kredietcrisis in de geschiedenis van de mensheid. De kerk heeft altijd geprobeerd om hebzucht uit de mens te bannen door te dreigen met een oncomfortabele plek in de hel. Dat helpt niet. In een samenleving is het beter om de economische organisatie zo te regelen dat hebzucht geen kans krijgt om schade aan te richten.

Door criticasters wordt gesteld dat marktwerking alleen maar is gebaseerd op het eigenbelang en dat het daarom het slechtste in de mens naar boven haalt. Ze vergeten daarmee het belangrijkste ingrediënt van marktwerking en dat is mededinging. Een markt kan alleen maar goed werken als er voldoende concurrentie is. Bij voldoende concurrentie wordt het hebberige gedrag van een aanbieder die probeert zijn klanten een poot uit te draaien, altijd afgestraft omdat klanten met het grootste gemak weglopen naar de concurrent. Het marktsysteem faalt wanneer aanbieders door te weinig concurrentie machtsposities kunnen opbouwen. Dan raakt de verhouding tussen eigenbelang en publiek belang zoek in de markt. In die gevallen is er een rol voor de overheid.

Praktisch alle landen van de wereld hebben een gemengd economisch systeem waarin zowel markt als overheid een rol spelen. Die rolverdeling verschilt tussen landen en verandert voortdurend in de tijd. De kredietcrisis is ontstaan in dit gemengde systeem en een nuchtere analyse van de kredietcrisis zal aantonen dat zowel de markt als de overheid is te kort geschoten. De kredietcrisis heeft te maken met de huizenmarkt, met financiële markten waarin leningen worden gefinancierd en risico’s gespreid, met verzekeringsmarkten waarin risico’s worden afgedekt en met de centrale rol van banken in het monetaire systeem. In al die onderdelen zitten zowel markt- als overheidselementen. Waar naar moet worden gezocht is een nieuwe balans tussen die elementen in die markten.

Het meest intrigerende van de kredietcrisis is voor mij dat we al jaren van te voren hebben geweten dat er een crisis kon ontstaan, maar dat marktpartijen noch overheid daar vooraf iets aan hebben gedaan. Ik herinner me dat bijvoorbeeld in de voorspellingen van het Planbureau en in overzichtsartikelen over de wereldeconomie van The Economist steeds gewaarschuwd werd voor de grote financiële risico’s verbonden aan de substantiële betalingsbalansonevenwichten in de wereld en aan de enorme hype op de Amerikaanse huizenmarkt. In een wereld waarin jarenlang dezelfde landen profiteren van de betalingsbalansoverschotten en vervolgens ook hun spaaroverschotten aanbieden op de Amerikaanse geld- en kapitaalmarkten is niet alleen de Amerikaanse burger die schulden maakt om een Beamer te kopen oorzaak van de crisis maar ook de Duitse burger die zijn boterham verdient bij BMW. In een wereld waarin prijzen blijkbaar alleen maar stijgen is niet alleen de speculant die zich laat meesleuren in de hausse verantwoordelijk voor de onvermijdelijke crisis maar ook de vele toezichtouders en de politici die het laten gebeuren.

Luchtbellen zijn er vaker dan we vaak vermoeden. In iets meer dan twintig jaar hebben we er op wereldniveau vier gehad: Black Monday (beurscrash van 1987), de Aziatische crisis (1997-98), de dot-com bubble (2000) en de huidige kredietcrisis. Het is geen onbekend verschijnsel. We keken er naar en deden niets. Misschien moeten we het daarom in verband met de kredietcrisis niet over hebzucht hebben maar over luiheid. Hoewel luiheid is dan weer niet zo erg als hebzucht in de hiërarchie van hoofdzonden Luie mensen komen volgens Dante niet eens in de hel. Die komen slechts in het vagevuur terecht. Maar daar moeten ze dan als straf wel elke dag rondjes rennen.

Een kortere versie van dit artikel is eerder verschenen in SEO Topics, jaargang 12, nummer 2, december 2008.