Hoe de statuswedloop kan worden beperkt

Het luxe virus

De Amerikaanse econoom Robert Frank (1999, blz. 3) stelt in zijn boek Luxury Fever dat het op hol geslagen spenderen aan de top van het financieel-economische bestel een soort virus is, dat een statuswedloop heeft voortgebracht die ons allen min of meer in zijn greep houdt. Adam Smiths befaamde onzichtbare hand berust op de foutieve veronderstelling dat onze uitgavenkeuzen geen negatieve gevolgen hebben voor anderen. Wanneer mensen aan de top meer spenderen, zullen anderen net onder hen ook meer gaan spenderen, en zo verder tot aan de laatste treden van de economische ladder (ib., blz. 11). Het doorsijpelen van statusgedrag naar alle echelons van de maatschappij is relevant voor het zoeken van oplossingsrichtingen uit de huidige crisis.

Belang relatieve positie

Volgens Frank is de onderliggende continue vergelijking met anderen, gebaseerd op nabootsing en afgunst, de belangrijkste determinant van economisch handelen en is het streven naar relatief hoge rangen in pikordes evolutionair bepaald. Dit streven naar ‘relatieve positie’ kan in een vroeg stadium van de menselijke evolutie nuttig geweest zijn, maar draagt nu bij aan ongerechtvaardigde en overdreven verschillen in rijkdom. De negatieve maatschappelijke gevolgen van enorme salarissen en bonussen aan de top van het financieel-economische bestel zijn met de kredietcrisis evident geworden. De voortdurende focus op relatieve positie is een recept voor ontevredenheid, omdat duurzaam geluk of tevredenheid niet gevonden kan worden in materiële goederen of hoge posities in sociale hiërarchieën. Een toename van het relatieve inkomen verhoogt het fysiologische en psychologische welzijn, maar dit positieve effect neemt na verloop van tijd weer af. We wennen snel aan nieuwe materiële en mentale omstandigheden, en dan is ‘meer van hetzelfde’ of meer vernieuwing nodig. Zo komen we terecht in de eindeloze spiraal van een statuswedloop.

Dom voor allen

De verslaving aan een relatieve positie resulteert in gedrag dat slim is voor de eenling, maar dom voor allen (ib., blz. 156-7). Bewustwording van dit mechanisme is noodzakelijk, maar helaas niet voldoende. De overdreven bekommernis om de relatieve positie kan niet gemakkelijk veranderd worden door culturele conditionering, juist omdat het grotendeels genetisch bepaald is (ib., blz. 140-5). Culturele conditionering of extern afgedwongen maatregelen - met inbegrip van de opvoeding thuis, onderwijs, religieuze leerstellingen en praktijken, en wetgeving - hebben relatief weinig effect gehad. Er zijn uiteraard wel informele sociale normen en formele wetten - bijvoorbeeld regelingen betreffende overwerk - die dikdoenerij en excessieve arbeidsuren ontmoedigen, maar toch is het effect beperkt.

Oplossing 1: progressieve consumptiebelasting

Volgens Frank zou een progressieve consumptiebelasting (let wel: niet een progressieve inkomstenbelasting) een nuttige maatregel zijn om de statuswedloop tegen te gaan. Maar tegelijkertijd geeft hij aan dat zo’n maatregel waarschijnlijk niet op korte termijn ingevoerd zal worden vanwege de politieke realiteit (ib., blz. 279). Desalniettemin zal de onzichtbare hand op de een of andere manier gestuurd moeten worden om het grootste goed voor allen te bereiken. Zoals Jeroen van den Bergh (2009) onlangs heeft betoogd, is het onvoorwaardelijke streven naar BNP-groei niet alleen een slechte gewoonte, maar ook een soort dogma voor veel macro-economen. Dit onkritisch gebruik van het BNP voedt de statuswedloop.

Oplossing 2: bewustzijnsontwikkeling

Ook de sociaal epidemiologen Wilkinson en Pickett (2009) benadrukken de cruciale rol van de jacht op statusgerelateerde goederen en diensten. Zij tonen een sterk verband aan tussen inkomensongelijkheid in landen en veel maatschappelijke problemen, hoewel anderen de richting van deze causaliteit betwisten. Volgens Wilkinson en Pickett is de stress veroorzaakt door inkomensongelijkheid de cruciale factor in het ontstaan van maatschappelijke problemen. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat de spanningen, die de meer of minder bewuste deelname aan de statuswedloop oproept, door technieken voor bewustzijnsontwikkeling geneutraliseerd kunnen worden. Veel belangrijker is echter dat persoonlijkheidsontwikkeling door middel van bewustzijnsontwikkeling de drang om aan de statuswedloop deel te nemen vermindert en op den duur zelfs elimineert. Een van de vele technieken voor bewustzijnsontwikkeling is Transcendente Meditatie (TM). De TM-techniek is waarschijnlijk een van de best onderzochte meditatietechnieken. De resultaten van onderzoek naar de fysiologische, psychologische en sociologische effecten op individuen en collectiviteiten zijn in vele wetenschappelijke tijdschriften gepubliceerd (zie een overzicht van de onderzoeker Orme-Johnson). Een belangrijk onderzoeksresultaat in de context van de statuswedloop is dat de autonomie, de onafhankelijkheid van mediterenden toeneemt (Gelderloos, 1987). Deze karakteristiek van psychologische gezondheid maakt dat de statuswedloop geleidelijk aan minder belangrijk wordt.

Echter…wie heeft tijd?

De ontwikkeling van sterke, autonome persoonlijkheden vraagt tijdsinvestering in bewustzijnsontwikkeling. Effectieve en efficiënte technieken voor bewustzijnsontwikkeling zijn beschikbaar, maar nog onvoldoende mensen willen daarin tijd investeren (voor TM is overigens slechts 2 maal 20 minuten per dag nodig). Vaak is het argument dat men te druk is! Dit betekent dat men zich niet bewust is hoe zeer men in de statuswedloop is ingesponnen. Uiteindelijk is het natuurlijk een kwestie van prioriteiten stellen. Hoeveel tijd besteedt men gemiddeld aan tv kijken, koffie drinken, etc.? Het goede nieuws is dat tijd geïnvesteerd in bewustzijnsontwikkeling zich dubbel en dwars terugbetaalt: men functioneert efficiënter en effectiever gedurende de rest van de dag. Bovendien heeft individuele gedragsverandering, van binnenuit door bewustzijnsontwikkeling, grote positieve maatschappelijke gevolgen door het doorbreken van de eindeloze spiraal van de statuswedloop.

Transcendente Meditatie

Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat effectieve technieken voor bewustzijnsontwikkeling het gedrag van mensen in een maatschappelijk en ecologisch verantwoorde richting kunnen bijsturen. Hoe zoiets ‘vaags’ als meditatie daadwerkelijke gedragsveranderingen kan bewerkstelligen, is niet geheel duidelijk. De empirische resultaten zijn desalniettemin evident (Van Eijk, 1998, 2007). De bewuste creatie van maatschappelijk draagvlak voor beleid van bovenaf opgelegd, bijvoorbeeld een progressieve consumptiebelasting, is een onzinnige exercitie. Het draagvlak hoort er vanaf het begin gewoon te zijn. Bewustzijnsontwikkeling laat maatschappelijk draagvlak min of meer spontaan ontstaan, van binnenuit als het ware. Een combinatie van interne (bewustzijnsontwikkeling) en externe maatregelen (bijvoorbeeld regels en progressieve belastingen) lijkt daarom het meest voor de hand te liggen.

…is van economisch belang

Hoewel er veel onderzoek is gedaan naar de effecten van TM op het gebied van fysieke en mentale gezondheid, onderwijs, criminaliteit, etc., is onderzoek naar het directe effect van TM op economisch gedrag minder gedaan. Een verbeterde fysieke en mentale gezondheid, betere onderwijsresultaten en minder criminaliteit genereren natuurlijk grote (indirecte) economische voordelen. Een voorbeeld van hoe TM structureel economische indicatoren kan beïnvloeden, is de studie van Cavanaugh, King and Ertuna (1989) naar het effect van groepsbeoefening van TM op Okun’s misery index. Deze maat van de kwaliteit van het economische leven is het totaal van de inflatie- en werkloosheidscijfers. Een analyse van maandelijkse data van 1979 tot 1988 in de VS en Canada liet zien dat deze index statistisch significant daalde wanneer een grote groep mensen in Iowa gezamenlijk het TM programma beoefende. Hierbij werd gecorrigeerd voor de korte- en langetermijneffecten van allerlei belangrijke economische variabelen. De mogelijkheid van een omgekeerde causaliteit kon worden uitgesloten.

Op zoek naar duurzame investeringen

Het cruciale punt in de zoektocht naar duurzaamheid is dat maatschappelijk en ecologisch verantwoorde waarden worden geïnternaliseerd. Op die wijze worden normen daadwerkelijk en vrijwillig nageleefd (Van Eijk, 2007). Zelfregulering is het cruciale punt waar het in de huidige crisis aan ontbreekt en vanuit dat gezichtspunt verdienen de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek naar de individuele en collectieve effecten van TM serieuze belangstelling van overheden. Bewustzijnsontwikkeling door TM of andere technieken voor bewustzijnsontwikkeling vormt een goed voorbeeld van een investering, die slim is voor de eenling en tegelijk slim voor allen. In ieder geval lijkt het effectiever dan culturele conditionering die voornamelijk bestaat uit het spreken over normen en waarden.

Referenties:

Cavanaugh K. L., K. D. King, en C. Ertuna (1989). A multiple-input transfer function model of Okun’s misery index: An empirical test of the Maharishi Effect. Proceedings of the American Statistical Association, Business and Economics Statistics Section; Alex-andria, Virginia, 1989:565-570.

Frank R.H. (1999). Luxury Fever - Money and Happiness in an Era of Excess. Princeton University Press, Princeton.

Gelderloos P. (1987). Valuation and Transcendental Meditation. Ph.D. thesis: Katholieke Universiteit Nijmegen. SOMA Scientific Publisher, Lelystad.

Van den Bergh J. (2009) De BNP-paradox, of waarom macro-economen vasthouden aan een slechte gewoonte. Me Judice, jaargang 2, 21 april 2009.

Van Eijk T. (1998) Farming Systems Research and Spirituality. An analysis of the founda-tions of professionalism in developing sustainable farming systems. Ph D thesis, Wageningen Agricultural University, The Netherlands.

Van Eijk T. (2007) Ontwikkeling en arbeidsethos in Sub-Sahara Afrika. Het belang van gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling. KIT Publishers, Amsterdam.

Wilkinson R. en K. Pickett (2009) The Spirit Level. Why more equal societies almost always do better. Allen Lane.