De Tinbergennorm bestaat niet

Iedereen gebruikt de Tinbergennorm

De wetenschappers Margot Trappenburg en Pieter Pekelharing wensen dat in zo veel mogelijk bedrijven een normatieve discussie over de inkomensverdeling gevoerd gaat worden. (Trappenburg en Pekelharing, 2014). En wat hun betreft moet die discussie plaatsvinden aan de hand van "de Tinbergen norm, de 1:5-verhouding". Want, zo stellen de auteurs (pag. 223): "De Tinbergennorm is nog steeds de bekendste en meest besproken minimum-maximumnorm, en het lijkt daarom voor de hand liggend om daarbij aan te sluiten."

De Tinbergennorm is zeker erg bekend. Mijn indruk is dat die norm steeds vaker in de Nederlandse geschriften opduikt. In mijn uitgebreide onderzoek naar de oorsprong van de Tinbergennorm (Akkerboom, 2015), heb ik een ruim aantal van die publicaties genoemd. Opvallend is dat de oudste publicatie die ik vond, dateert van ná 1994, dus van na het overlijden van Jan Tinbergen. Om een willekeurige greep te doen uit de Nederlandstalige gebruikers van de Tinbergennorm: Hans Achterhuis, Job Cohen, Hans Goslinga, Kees Kraaijeveld, Dick Pels, Rick van der Ploeg, Paul Tang, Willem Vermeend.

Opvallend is dat in Engelstalige landen, de Verenigde Staten voorop, de norm van 1:5 ook steeds vaker aan Jan Tinbergen wordt gekoppeld. De norm duikt vooral op in lijstjes van Nobelprijswinnaars, beroemde economen, beroemde wetenschappers in het algemeen, als de verdiensten van Jan Tinbergen worden beschreven. Het gaat dan veelal om teksten die - bijna - een copy-paste zijn van de tekst die op de Engelstalige wikipagina over Jan Tinbergen staat.

Zelfs Nobelprijswinnaar Shiller

Ook de Amerikaanse Nobelprijswinnaar Robert Shiller heeft zich over de Tinbergennorm uitgelaten. In een interview met ESB (Michèle de Waard e.a., 2013) zei hij het volgende: "Jan Tinbergen had berekend dat een CEO van een concern niet meer mocht verdienen dan vijf keer het salaris van de gewone werknemer. In Amerika is dat gegroeid naar 230 keer het salaris van de gewone man! We kind of missed the whole Tinbergen norm." Opvallend is, dat Shiller een iets andere ratio hanteert, dan die welke in Nederland de meest gebruikelijke is. In Nederland wordt veelal een verhouding tussen een minimum en een maximum genomen, waarbij de ene keer het minimum staat voor het laagste loon, de andere keer voor het minimumloon. Shiller neemt als '1' in de 1:5 het 'salaris van de gewone man', in feite een inkomen dat heel veel lijkt op het modale inkomen dat het CPB vaak hanteert.

Zo’n subtiel verschil maakt het extra interessant wat Tinbergen precies heeft gezegd en in welke context hij dat heeft gezegd. Ook is interessant te achterhalen hoe zo’n tijdonafhankelijke norm past in Tinbergens benadering dat inkomensbeleid vooral z’n beslag moet krijgen via het wijzigen van de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt.

Tinbergennorm is onvindbaar

In mijn zoektocht naar de inkomensnorm van Tinbergen heb ik een groot aantal artikelen en boeken van Jan Tinbergen op de '1:5’ doorgevlooid. Het betrof hierbij literatuur uit de tijd dat Jan Tinbergen het meest met de inkomensverdeling bezig was, de periode 1973-1985. Maar ook oudere literatuur heb ik geraadpleegd, zelfs uit de jaren dertig. En ook een werk dat vlak na zijn dood verscheen, in 1994. Maar of het nu werk van de jonge, aanstormende Tinbergen was, of werk van Tinbergen als de door de wol geverfde wetenschapper, of dat van de oudere, analytisch wat minder precieze Tinbergen, het resultaat is hetzelfde. Nergens ben ik de inkomensnorm van 1:5 als zijn vinding tegen gekomen. Nergens wordt op zo’n norm gehint. Nergens wordt die norm kritisch of instemmend becommentarieerd. Zelfs toen collega Cees de Galan deze norm noemde en het kabinet Den Uyl een ratio van 1:5 als vuistregel omarmde, schreef Tinbergen daar niet over. Ook in de interessante analyses van Tinbergen over de beloning van het topmanagement van bedrijven wordt niet op de '1:5’ als mogelijk beleidsinstrument gehint.

Al met al heb ik Jan Tinbergen slechts één keer '1:5' of beter 'vijf staat tot één' zien schrijven, namelijk toen hij in een artikel (Tinbergen, 1981) een tiental misunderstandings op inkomensterrein beschreef.

"A (…) misunderstanding about possible targets related to income distribution is the specification of an optimal income ratio between highest and lowest incomes of, for instance, five to one. The misunderstanding consists of the formulation of this ratio without specifying what percentiles of the incomes recipients have been chosen. Clearly a five-to-one ratio between the upper and lower percent of income recipients is much less unequal than a five-to-one ratio between the upper and lower ten percent group."

Voor de zekerheid heb ik ook nog enige overzichtsartikelen van Tinbergens wetenschappelijke arbeid geraadpleegd. Ook daarin staat geen verwijzing naar een Tinbergennorm van 1:5. Ook de interviews met Jan Tinbergen die ik doornam, leverden geen uitspraak over een Tinbergennorm op.

Niemand gebruikt een bron

Maar als zoveel wetenschappers, journalisten en andere publicisten de Tinbergennorm noemen, waarom dan zo’n uitvoerige zoektocht bij Tinbergen ondernomen en niet simpelweg hun bronvermeldingen benut? Een logische vraag. Zo had het ook gemoeten. Maar het curieuze verschijnsel doet zich voor, dat géén van de mij bekende geschriften van de Tinbergennorm-noemers een concrete, directe verwijzing bevat naar een vindplaats bij Tinbergen. De Tinbergennorm is blijkbaar een algemene wijsheid. Ook degenen die hun Tinbergen-inspiratie bij de Engelstalige of Nederlandstalige Wikipediapagina’s leken te vinden, vonden het niet nodig hun 'bron' te noemen. Jammer genoeg hoefde ook Robert Shiller zijn bron niet te onthullen toen hij zijn stevige uitspraak over Tinbergen in ESB deed. Ietwat bijzonder omdat hij toen drie interviewers tegenover zich vond die toch opgemerkt zouden moeten hebben dat Shillers definitie van de Tinbergennorm afweek van die in Nederland het meest gangbaar is.

Al met al levert dit een ongemakkelijk beeld op. De Tinbergennorm lijkt een 'van horen zeggen’-gebeuren te zijn. Ook de Engelstalige Wikipediapagina overTinbergen heeft voor de 1:5-norm geen directe of indirecte bron beschikbaar. De Nederlandse opsteller van de oorspronkelijke '1:5'-tekst op de Engelstalige wikipagina weet na negen jaar niet meer op welke bron(nen) hij zijn tekst heeft gebaseerd. De Nederlandstalige wikipagina is een keurige vertaling van de Engelstalige wiki en bevat dus ook geen bron. Zelfs de speciale internetpagina die het befaamde International Institute of Social Studies uit Den Haag aan zijn Honorary fellow Jan Tinbergen heeft gewijd en die door sommige internetpagina’s als bron voor de '1:5’ wordt gebruikt, blijkt niet op concrete Tinbergen-uitspraken gebaseerd. Bij navraag kan het instituut geen bron noemen. Het heeft er alle schijn van dat Wikipedia is overgeschreven. Overigens is opmerkelijk dat alleen de Nederlandse en de Engelstalige wikipagina’s de 1:5 norm bevatten. Spaanse, Duitse, Italiaanse en Franse wikipagina’s over Tinbergen vermelden de norm niet.

Conclusie

Mijn bevindingen zijn pijnlijk, zo pijnlijk, dat je bijna zou hopen dat ik iets over het hoofd heb gezien. En uiteraard is dat mogelijk omdat ik wel veel maar ook niet álles heb bekeken dat Tinbergen geschreven en gezegd heeft. Misschien kan iemand anders die in de literatuur over ‘Jan Tinbergen’ duikt alsnog de reddingsboei bieden aan die publicisten en wetenschappers die niet de moeite namen zich rechtstreeks op Tinbergen te baseren. Tot het moment dat die 'redder’ opduikt, meen ik dat we er wijs aan doen aan te nemen dat onze beroemdste econoom géén Tinbergennorm heeft geformuleerd.

Referenties

Akkerboom, B. (2015). Waar komt de 'Tinbergennorm’ 1: 5 vandaan?, onderzoeksrapport, Groningen, versie 25 april 2015.

Tinbergen, J. (1981). Misunderstandings concerning income distribution policies. De Economist, 129(1), 8-20.

Trappenburg, M. en P. Pekelharing (2014), Loonfatsoen, In: M. Trappenburg et al. (red.), Loonfatsoen. Eerlijk verdienen of graaicultuur. Uitgeverij Boom, pp. 210-232.

Waard, M. de, ,W. Gelijn en S. Phlippen. Interview Robert Shiller. ESB, 25 oktober 2013; blz. 656-657.