Langere celstraffen verklaren daling criminaliteit

Celstraf vooral gezien als gelegenheid tot behandelen van daders

In Nederland bestaat binnen justitiekringen een sterke wens mensen te genezen van hun criminele neigingen. ‘Terugdringing van recidive’ heet dat. De gevangenis wordt gezien als een plek om daders te heropvoeden. De idee van een verblijf in de gevangenis als verdiende straf of als manier om daders van de straat te halen, hoort niet in dit denken. Wie wil heropvoeden richt zich niet op de straf, maar op wat er daarna gebeurt. Zodra de dader weer vrij rondloopt, kan hij laten zien wat de behandeling waard is geweest. Dat verklaart de aandacht voor recidive, de mate waarin daders na vrijlating weer de fout in gaan. Daar wordt het succes van het justitiebeleid aan afgemeten.

Burger wil minder criminaliteit

De vraag welke baat de burger heeft bij opsluiten, wordt niet gesteld. Maar de burger is natuurlijk gebaat bij vergelding en bij het voor een tijd uit de roulatie nemen van criminelen. Daar gaat het om. Mocht een dader na vrijlating ook minder vaak de fout in gaan, dan is dat mooi meegenomen.

De veelgebruikte recidivecijfers zeggen niets. Het meeste van wat daders uitvoeren, is niet bij politie en justitie bekend en is niet in deze cijfers terug te vinden. De meeste daders lopen ook zelden tegen de lamp. En als ze gepakt worden, dan is de politie niet geïnteresseerd om door te vragen wat iemand nog meer op zijn kerfstok heeft. Een voorbeeld ter vergelijking: als het ministerie van Sociale Zaken er een factor dertig naast zou zitten bij rapportages over terugval in een uitkeringssituatie dan zouden die cijfers worden genegeerd.

Langere celstraffen verklaren daling criminaliteit

De ironie wil dat de scherpe daling in de criminaliteit van na de eeuwwisseling te danken is aan opsluiting, niet aan behandeling. In Nederland kan iemand met een voldoende lang strafblad sinds 2001 een tien keer zo lange gevangenisstraf krijgen. Inclusief voorarrest gaat het om drie jaar zitten. Meer dan 1.500 veelplegers zijn op deze manier voor langere tijd van straat gehaald. Dat heeft in de periode 2001 tot eind 2007 in de grote steden ongeveer 140.000 auto- en woninginbraken gescheeld en minstens zo veel fiets- en winkeldiefstallen. Hiermee is ook de daling in de criminaliteit sinds 2002 voor het grootste deel verklaard.

Het gaat hier om een maatregel die zijn oorsprong kent in de VS. Binnen onderzoeksinstituut RAND om precies te zijn. Het idee is eenvoudig: als we heel selectief langere gevangenisstraffen opleggen aan de meest actieve daders, dan moet dat een hoop criminaliteit schelen.

In Californië is dit idee verkracht, want het langer opsluiten gebeurde niet selectief. Daar ging het niet om langere straffen voor de meest notoire criminelen, maar om het massaal opsluiten van mensen, onder wie mijn voormalige buurman. Dit heeft het idee slechte marketing bezorgd. Toch is in Nederland hetzelfde idee opgepikt. De maatregel is hier bijzonder selectief, want alleen voor de ‘zeer actieve veelplegers’. En de straf blijft beperkt tot drie jaar.

De maatregel is tot nog toe vooral als behandeling voor verslaafde veelplegers gezien. De evaluatie van de maatregel van 2007 draaide om recidivecijfers en de gevoelens en ervaringen van de daders. Justitie liet de effecten in beeld brengen door onderzoekers met verstand van psychiatrie en verslaving. Wat de burger merkte van het selectief lang opsluiten bleef buiten beeld. Datgene wat uiteindelijk het verschil maakte – het opsluitingseffect – werd vergeten.

Als we het opvoedende effect van het lange opsluiten in de criminaliteitscijfers proberen terug te zoeken, dan blijkt dat te klein om op te merken. Het mogelijke effect op recidive valt weg in de ruis. Het is precies zoals de buurtagent mij ooit eens vertelde: „Johnny zit vast en de autokraakjes gaan door de helft. Johnny loopt weer rond en de autokraakjes zijn weer terug op het oude niveau.”

De grote klappers zijn te maken met selectief lang opsluiten, niet met behandelen. Het verschil tussen selectief opsluiten en heropvoeden is dat het eerste de diefstal in de grote steden met ten minste 30 procent heeft doen dalen en het tweede niet door de burger is op te merken – zelfs niet als we de criminaliteitscijfers er op uitkammen.

Vanuit het perspectief van de burger is het lang opsluiten van de meest notoire daders misschien het meest effectieve justitiebeleid ooit. Alle effecten van behandeling vallen daarbij in het niet. De effecten van heropvoeding zijn voor de burger gerommel in de marge.

Groot te benutten potentieel

Het verzet tegen selectief lang opsluiten als manier om de criminaliteit merkbaar te verlagen blijft sterk. Zo houdt in de stad Utrecht de behandelmaffia het justitiebeleid in gijzeling. Verslaafde veelplegers worden nauwelijks lang vastgezet. In 2008 gebeurde dit volgens cijfers van het Openbaar Ministerie in arrondissement Utrecht zeven keer, tegen 92 keer in arrondissement Amsterdam. Utrecht heeft een groot probleem met woning- en auto-inbraken, groter dan enige andere stad in Nederland. De meest effectieve manier om dit aan te pakken wordt geblokkeerd.

De potentie om met selectief langer opsluiten de criminaliteit verder te doen dalen, is nog groot. Aan veelplegers geen gebrek. Onlangs kreeg een van de aanstichters van de rel bij Hoek van Holland de maatregel opgelegd. Dat was een novum. De vraag is voor welke veelplegers de maatregel nog meer goed is te gebruiken. Het criminaliteit verlagende effect van opsluiting is bij het beantwoorden van deze vraag een belangrijk criterium.

* Dit artikel is eerder verschenen in NRC Handelsblad van 17 juli 2010. De door Politie en Wetenschap gefinancierde studie naar het effect van langere celstraffen voor de meest notoire veelplegers is hier te vinden.